Filosoof Joep Dohmen pleit voor meer begeleiding bij identiteitsontwikkeling van jongeren

We leven in een tijd waarin oude tradities zijn losgelaten en er geen nieuwe, strak omlijnde morele ijkpunten voor in de plaats zijn gekomen. Bij uitstek een goede uitgangspositie om een autonome identiteit te ontwikkelen! Niets is minder waar, betoogt Joep Dohmen bij een kopje thee. “We worden steeds minder aangestuurd door het geloof en de klassieke moraal en meer en meer door de enorme dynamiek van de wetenschap en technologie, van de markt die ons voortdurend nieuwigheden aanreikt, en de media en de digitale wereld die onze aandacht opslokt. Deze dominante spelers zijn bepalende invloeden die enorm inwerken op onze identiteit. Na de emancipatie en democratisering lijkt vrijheid verworden tot een negatieve vrijheid van antipaternalisme en vrije keuzes.”

Keuzestress onder jongeren

Niemand zal tegen een jongere zeggen hoe hij zijn leven moet inrichten; die vrijheid is een groot goed, zegt Dohmen. “De vraag is natuurlijk: zijn jongeren in staat voortdurend eigen keuzes te maken en tal van mogelijkheden tegen elkaar af te wegen? Ze denken zelf dat ze dat wel kunnen, maar hoe autonoom zijn hun keuzes? Veel jongeren zijn niet goed opgewassen tegen de levensdruk. Zij ervaren keuzeproblemen, veel stress, vermoeidheid en oriëntatieproblemen als wie ben ik en welke kant wil ik op met mijn leven? Er is een grote handelingsverlegenheid. Ze willen geen autoriteit, maar weten tegelijk niet goed welke richting ze op moeten. Wat we dreigen te vergeten, is kinderen handvatten te geven om hun vrijheid vorm te geven. Positieve vrijheid noemen we dat in de filosofie. Het idee van ‘bemoei je niet met mij’ moeten we ombuigen naar jongeren leren: hoe geef ik richting aan mijn leven? Waar sta ik voor? Welke bijdrage wil ik leveren aan de samenleving? Weet je daar het antwoord niet op, dan kom je in een identiteitscrisis.”

Wilders

Naast opvoeders is hierin een rol weggelegd voor het onderwijs. Het gereedschap van de oude filosofen (‘gericht op de bevordering van het goede leven’) biedt volgens Dohmen bij uitstek methodes om processen van zelfontplooiing en zelfstandig denken te stimuleren. “Jongeren helpen om te leren reflecteren over wat ze het belangrijk vinden, leren omgaan met tegenslag, met tijd, noem maar op. Hoe kun je goede vormen van inmenging onderscheiden van foute? Bij veel pedagogen staat burgerschap primair. Dat is natuurlijk van groot belang, maar je moet erg oppassen met opgedrongen burgerschap. Als jongeren zich niet uit zichzelf inzetten voor anderen, dan zullen ze dat ook niet doen in het kader van burgerschap. Daarvoor is een eigen, autonome motivatie nodig. Neem bijvoorbeeld discussie over Wilders. De kern moet zijn: leren nadenken over wat goed of fout is aan de ideeën van Wilders. Daarmee bevorder je pas de kwaliteit van het denken. We moeten jongeren zowel leren om hun eigen goede oordelen te vormen als om verbinding te maken met de ander, oog te hebben voor verschillen en het vermogen om jezelf te verplaatsen in de positie van een ander om hem te begrijpen.”

Uit welk nest kom je?

Loskomen van overtuigingen en keuzes die nu vaak gedicteerd worden door conventies of wat anderen vinden, vereist kritisch zelfonderzoek. Daar kun je niet vroeg genoeg mee beginnen, aldus de lector Bildung. “Jongeren moeten leren zich te verhouden tot de ander binnen de speelruimte waarover ze beschikken en daar verantwoordelijkheid voor nemen. Dat vereist zelfkennis en je afkomst kennen door zelfonderzoek: uit welk nest en milieu kom je? Jezelf spiegelen aan anderen is een heel sociaal proces waarin we komen tot een eigen kijk op de dingen.”

Bildung

Op school kun je er een apart vak brede vorming, Bildung, voor inrichten, maar alle medewerkers kunnen dit ook toepassen tijdens de reguliere lessen in hun eigen vakgebied, zegt Dohmen. “In de uitoefening van zijn vak is de docent heel goed in staat oog te hebben voor de identiteitsvorming van de leerling. Ook in de beperkte speelruimte die je als docent soms hebt omdat je het druk zat hebt. De kunst is als organisatie een herkenbaar vormingsprogramma op te zetten en dit uit te schrijven. Dat betekent dat je als school met alle betrokkenen van leiding en docenten tot leerlingen gaat nadenken over de kernwaarden en vooral een praktische vertaalslag daarvan gaat maken. Stel gerust met elkaar vragen als: waar zijn wij hier op school mee bezig? Je zult ontdekken dat antwoorden vaker liggen in de wens om bij te dragen aan de ontwikkeling van heel het kind, dat ze sterke en weerbare en op elkaar betrokken mensen worden, in plaats van hen af te rekenen op excellenties en vaardigheden.”

Identiteit van de school

“Centraal staat: hoe verhoudt je eigen schoolgeluid zich tot maatschappelijke ontwikkelingen. Daarmee kom je tot een duidelijke identiteit van de school. Je neemt de BOOR-identiteit als uitgangspunt, maar de eigen inkleuring moet je aan elke school zelf overlaten. Het gesprek met elkaar voeren hierover is een goede start. Ik vind het heel eervol dat ik als filosoof hieraan mag meewerken en ook kritisch mag zijn. Zo is een van de BOOR-kernwaarden: maximale talentontplooiing. Dat klinkt prachtig, maar het kan zo worden opgevat dat kinderen alles kunnen worden en dat is niet waar. De basis is dat je jonge mensen het vertrouwen geeft om zich te ontwikkelen tot goed gemotiveerde mensen.”